Shabeel naagood -- Riwaayad

Sida qof kastaa garanayso, Riwaayadan shabeel naagood waa riwyaada hormuudka u ah riwyaadaha soomaaliyeed, waxaanan jeclaaday in aan soo galiyo blogaygan si ay akhristayaashu u dhagaystaan.
Taariikh:-
Riwaayada shabeel naagood waxa ay ay ahayd riwyaadii lagu furay golihii madadaalada muqdisho (Muqdisho theater). Riwaayadan oo lagu tilmaamo in ay tahay hormuudka riwyaadaha soomaaliyeed, laakiin mar Abwaan xasan Sh. muumin oo alifay laga waraystay uu dhaliilay kana hormariyay riwaayadiisa kale ee gaaraabidhaan.


Allifaadii:-
Xasan xasan sheekh muumin ------Allaha u naxariistee

Jillayaasha
Hibo maxamed huddon (hibo nuura)
Maryan mursal
Caasha cabddoow Suleymaan
cabdi Muxumud Amiin
cabdulle raage
xasan sheekh muumin

Dhagaysi wacan

Qaybtii 1aad
Qaytii 2aad
Qaybtii 3aad

Dabar magaalo ---- Riwaayad

Muuq

Ina daanwayne :- Aabo waa markii u horaysay ee aan masuuliyad ku saaro, magaalkaan kuu dirayaa, waxaan mooro iyo xoolo lahayna manta adaa u sareeyoo safarkaad u baxaysaa ee maankaaga la kaasho.

Meeshu waa dhul magaaloo , muslim baa wada yimid , maqaaxiyana way ximximaayaanoo murankaa la isku xadayaa, marwooyin baa ka buuxoo raga way malgaanoo shilinkay ka shubtaan. Gawaadhi baa susumaysoo mootooyin baa ordaayoo oo dadka way dulmaraanoo daqiiqahay ka dhigaane dareenkaaga bislee.

Aabo waxaan kuu dhiibay waa koreenkeena macabaade laba haraga iyo 13 ahmina .

Dubbad:-Aabo sidaad carbabaatay waa markii u horaysay een safar u baxaayo, hadii eebe yidhaahdana habeen iyo maalin heegan baan ahaanoo, habardugaagaba dhaafe hantaaq baan ka ilaalin, kolay waa hantideene, ha walwalin hufnaani iyo karti baan ku sii horiye.

Muuq

Dulqamaan:- Waar waatanoo baryahan suuqii waa xajare, Mid acraabi ah oo aduunkaba la raad ahayn oo aan majaraha u qabano hareeraha inooga eeg.

Dilaal 2:- Waar bal halkaas fiiri , Walee macamuustaas iyo go’aas siigadii baa ku taale yayna ina seegin

“Dubbad baa soo galaya”

Muuq

Dulqamaan iyo dilaal:- OOw salli cala nabi, dhinacan soo mar, inakeen, …………

Dubbad:- Bartiina iga jooga , balaad wadatiine , waar waa duulkii baabnaa la sheegi jiray.

Dilaal 2:- Inaadeer bal horta budka dhigo oo is daji

Dubbad:- Inaadeeraa, oo ma reer Qudhac raamoolaad ahayd.

Dulqamaan:- Nacam anaa reer qudhac raamoole , waar ninka sii daa , inaadeer ina mari.

“ Dilaalka kale wuu soconayaa”

Dubbad:- ku gartaye yaad ka tahay reer qudhac raamoole

Dulqamaan:- reer kildhi, adna

Dubbad:- reer acraab,, oo ina daanwayne ayaa I dhalay oo magacaygu waa dubbad

Dulqamaan: hayaay ma ina daanwayne, ma odaygii beesha, dee markaa hooyadaana waa islaantii cudbi

Dubbad:- haa

Dulqamaan:- maad garan islaan ay hooyadaa cudbi ilmaabti ahaayeen oo la odhan jiray cambaro madaw

Dubbad:- haa

Dulqamaan:- islaantaasi gabadh ay ilmaadeer yihiin oo la yidhaa dahabo, dee weeyi hooyaday

Duubad:- magacaa

Dulqamaan:- waa dulqamaan

Dulqamaan:- Waar bal warkii reerahii is sii

Dubbad:- Beesha aan wada naalo, gaar ahaana cideena, dadku waa wada wacnaa. Dhulka waa iska wanaag doogna waa ka badnaa, dhalintu hees iyo maad hawaday la socdeen, haweenku waa iska mashquul oo caanahay lulayeen. Odaygu waa bulukeeti oo danta uun buu ka hadlaa , hawsha ku hagaagtina waa inuu ooda adkeeyo.

Warkoogii waa intaase ee wixii aad war ka hayso sayladaa aynu joogno iyo magaalka gunta wayne lee indhahayga wareershay , xooluhu intay marayaan , aduun mood iyo nool raashinku inta uu ka joogo warkeeda balbalaadhi.

Dulqamaan:- warkeeda aan ku siiyee sayladaas aad u jeedo maalmihii u danbeeyay xooluhu waa ku jabeen oo moodhadhaa la keenayoo ciidaas bay ka bateen. Oo cidna way u bixiwayday oo gagaday ka bateen, gaar ahaana cideena xoolahay wadatay xanuunaa lagu sheego dawladaa mamnuucday. Dibida waxaan ahayna daadkaaba la raacshay. Waxaanse kuu sheegi awrkaa korenkeed hogaanka u hayso, xeradiisaaan ku hoyaadin waayo halkan iib kuma haysto , wixiise ahmineed wadato ee waliba ceeb ka saliima marka dawladu baadho anigaa dad wanaagsan iyo gasaarlay dumarwaynaha kaaga iibin doona. Adiguse mudadaad ila joogto , albeerkaan ku seexin , waanan kuu xigto miisi ee marti raad leh ahaw.

Dubbad:- xaga jiifkayga gagadaan iska seexan . mudojooga magaalana balan baad iga siini, ee meesha hore iiga dhaqaaji.

Muuq

Dulqamaan:- walee kaan doonayay hadaan helay , majare u qabashaad sheegiye kan waaban luminayaa, walee xoolihiisan waa in aan ingiriiska ka tagaa.

Muuq

Dulqamaan:- daahiraw ninkani waa inaadeerkay , waanu ku cusubyahay magaalada markaa caawa beel uu dhinac dhigo ayuu doonayaa dee adaanan kuu soo waday ee casuun oo madaxa saar.

Daahir:- igu dhaaf ibnu camak mush ibnu camii bay tidhaa carabtu

Dulqamaan:- wakaa dee anuu , dubadaw inaadeer xagaa sii jog, barri barqadana anaa kuu iman .

Dubbad:- Waar saan aan dhulka dhigto iyo go’a aan huwado walaalaw i sii.

Daahir:- Aboowe sidaa maaha noo, joodari iyo kubeerto camal baan ku siinaa.

Dubbad:- jeedal iyo beera oo ma dibi baad na mooday “cadho”

Daahir:- sidaa maaha noo, waxaan uga jeeda saanta magaalada iyo go’agooa.

Dubbad:- dee maad sidaa noogu sheegtid, halkeed jeedal iyo beer u sheegayso misa waa afka reera magaalo.

“Dubbad wuu seexanayaa”

Muuq

“dubbad oo sugaya dulqamaan”

Dubbad:- waar ninkii waakan raagaye , ma barqaday xilli kale u yaqaanan reer magaaluhu, b al labadaa wiil soo waydiiyo

Dubbad:- dhalinyaro ma barideen

Dulsaar:- ma barideena , waar ma qarnigii horaad ka timid

Dugsiiye:- isticmaal salaamaha cusub sida hi, keef xaalak , ahlan wa sahlan , ma barideen iyo yaan lagaa maqlin habalaahaa kaa didiye.

Dubbad:- Waxaan idin waydiiyay barqo ma tahay misa ma aha oo anaa indho sarcaadan

Dugsiiye : maye waa tobankii

Duubad:- toban garan maaye saw barqo maahin

Dulsaar:- haa

“Dugsiiye iyo dulsaar way tagayaan”

“waxa uu ka calaacalayaa raagida dulqumaan”

Muuq

“dugsiiye iyo dulsaar baa u soo laabanaya dubbad oo aan wali ka dhaqaaqin albaabkii albeerkada:

Dugsiiye:- bal maxaa ku daaray , ma milicaad ilaa kolkii maluugantahay . waana labadiiye bal ina mari ku gayno maqaaxidee.

Dulsaar: dugsiyaw , ninkan aan gargaaro, indhihiisay ka muuqataa nin la marin habaabaiyay

Dugsiiye:- hi keef xaalak

Dubbad:- waa nabad

Dugsiiye:- Casuumad baan kuu fidinee, ha nagu celin

Dubbad:- ma diidayo, deeq la diida tu la waayay dhashaa

Muuq

“Maqaaxida ayay fadhfadhiisanayaan markaa mudalabkii baa imanaya”

Mudalab:- nafar bariis ah , nafar baasto ah, waslad hiliba , jaambad macsuuba, federation, ceebla, harakoo, fuul macane, laxam dajaaj, wuxuun dalab.

Dubbad:- wax kale garan maaye bal ceebladaas keen

Mudalab:- qabso

Dubbad: - waar waa maxay ma sabaad baan ahay, “budka ku dhufo miiska” waa maxay calooshu.

Mudalab:- adaa doonee maxaad ku diiday, waar waxan qalbi xajarku muxuu ahaa.

Dugsiiye:- waa reer miyigeeno, dhaqan ba maliigee, hala yaabine muusaw, waslad hiliba u keen.

Mudalab:- hilib buu keenayaa

Dulsaar:- waar maxaa ku daaray oo ku taagay banaanka ilaa barqadii

dubbad:- qisadii buu u sheegayaa

“dulsaar iyo dugsiiye qosol bay u dhacayaan”

“magacaantoodana way u sheegayaan oo way is baranayaan”

Dulsaar:- Dee waa lagu dhacoo , nimankii dilaalintii baad afka u gashay

Dugsiiye:- orod xoogso adeer , anagu kuuli baan nahay markaa nala xoogso maxaad ka qabtaa

Dubbad:- dee hadii lay xaday oo waxba aanan haysaan, reerihii ku noqon kari maayee ina marsha aan xoogsanee.

Muuq

“iyagoo shaqadii ka soo noqday”

Dulsaar:- waaryaahee dee qayilkii uunbaa inoo dhiman.

Dubbad:- qayilaadaa

Dugsiiye: kuu sharixi kari maynee ina mari.

Dubbad:- waayahay

“mijiliskii baa la gaynayaa”

“la qayilayaa oo la fadhiisanayaa”

Dubbad:- oo ma sida xoolaha u daaq baad I leedihiin

Dugsiiye:- Dubaddaw ha caayin, hana aflagaadayn, hadii aad calaliso, daankana ku huuriso, hawadaadba tagiyo , himilaad samaysane, ma ogtahay hanadadu , in ay dhamaatood, hoosta ku wada haystaan, ma ogtahay wadaadu ,waysada sideeda, warankiyo kitaabka, in ay dhamaatood, waladaw barjeeyaan.

Dulsaar:- waa geed barakloo, lagu dayro gaajadoo, gulufkiyo colaadana, looga dhigay gariyo xadhig .

Dubbad:- halkaa ku joojiya , ma rag baan ka liita misa wax dheerahay, waar I sii

Dayib:- dubbadaw ka joog, nimankani way ku halaynayaane, yaan dabin magaalo laguu dhigin walaalaw. i soo raac oo ilaahay baro walaal.

Dulsaar:- waar tag dayibaw, ninka ha wareerine.

Dubbad:- sawdigii lahaa wadaadu way cunaan

Dugsiiye:- waar kani wadaad maaha ee waa sheikh.

Dulsaar:- waa duul cusub weeyi. Saw wadaadkaa ma arkaysi wuu qayliayaa.

Dugsiiye:- dubbadaw horta dharkan duugmay baad bixisid.

Dubbad:- oo maxaan xidhaa

Dugsiiye:- caawaan kuu soo iibinayanaa qaar cusub

Muuq

Dalal:- s/c adeer wax wara ma laga hayaa wiilkii safarka u baxay

Ina daanwayne:- adeer dalalaw wax war iyo wacaal ah toona wiilkii kama haynee cid baxaysa oo magaalada tagaysa ma ogtahay.

Dalal:- adeer anigaa dhawaan baxaya oo xoolo gaynaya markaa maxaad u baahnayd.

Ina daanwayne:- adeer Allaan kugu dhaarshee wiilkii warkiisa iyo bidhaantiisa ii soo raadi.

Dalal:- igu daa taas adeer.

Ina daanwayne:- wiil jira noqo adeer , cirro maahina cadaabkii la’aw

Dalal:- aamiin

Muuq

“Dubbad oo dhar cusub loo xidhay, gaar ahaan kuwa yawyawga”

Dugsiye:- Allaylahe imikaad u egtahay basher markii hore nooc minal jin baad ahayde.

Muuq

Dalal:- Waar ninkaasi ma dubbad baa

Dubbad:- waa isagii

Dalal:- waar maxay aduunyadu, dadka doorisaayooy, dubadaw halaysaa, daayinkaan ku dhaartee, duudi dhamaanteed, way dabaaldagaysoo, durbaan bay tumaysoo, dubbad waa imaniyo, wuu soo socdaa baa, la isku sasabaaye , sawdigan halaabay , ee seegay taladii.

Dubbad:- Dalalaw xaqiiqadu way kaa dadnaydoo, jaahil baad ahayde, inaadeer ina mari, ila qaado shaadhkaoo,iska dhiga calalkan, aad ku duugtay xaydhoo, ilbax walaalaw.

Dalal:- Darsigii awawgiyo, tilmaanta diintaan , dabbadaw xambaartoo, kaa diiday halawgee, waxanaad dalbaysaa, waa been rakibanoo, laguu wardinaayee, walaalaw yiqiinso waalidana jooji. Kaa quusan maayo, waan kuu ducayne, waa inoo ya tuuladii, wadaad taqaaniyo, dubadaw wanaagii.

Muuq

“dubbad iyo dayib baa kulmaya”

Dayib:- salaamu calaykum

Dubbad:- hi, keef xaalak

Dayib: w/s dheh walaal oo ta islaamka iigu jawaab

Dubbad: war baa dhacay , oo ma salaan kalaa jirta oo ka sii ilbixsan taydan dee labadii nin iyagaaba markaa laga horumarsanyahay

Dayib:- waa tu soo jirtay dhawr qarni. Oo inagu waajib

“dayib baa xadiisayaa”

Muuq

“dhawr iyo toban iyo sano kabacdi”

“dubbad oo nin wayn ah oo si wanaagsan u labisan”

“waxa uu la kulmayaa dulqamaan”

Dubbad:- wajigaasi waa waji aan garanayo

Dulqamaan:- adna iguma cusbid

Dubbad:- waar u kaadi waa ninkii xoolaha barigii iga dhacay.

Dulqamaan:- waar ha I ceebayn

Dubbad:- waar miyaanad dilaalnimada ka taginba

Dulqamaan:- dee aduunkaa xagaa igaga tagay. Ee bal xageed gaadhay

Dubbad:- meel sare hadii ilaahay yidhaa

Dulqamaan:- waar u kaadi eng.dubadka la sheego miyaa.

Dubbad:- waa isagii

Dulqamaan:- dubbadaw ku haleeya, ama dabin ku dhigyaaba , daayinkaa ku hagaajoo , degreedaas ku siiye, ilatali inaadeer. Waanigan dalanbaabiyee, saylidiiyuun dubaaxee.

Dubbad:- talo “Hadal caadi ah oo waayeel”

Sidoo kale riwyaadan waxa qayb libaax ka gaystay xasan maxamed rooble

Cadnaan xasan

Afmaldaha afka soomaliga-- Qaybtii 1aad

Afmaldaha ama Afka maldahani waa hadalka oo la sogordahay (daboolay). Si fudud, waa hadalka oo sida uu yahay maahee si kale loo dhigo. Afmaldahu waxa uu ku daraa luqada qurxin, gaabin , ujeedo qeexid isla markaana ka dhigaa hadalka mid soo jiidasha leh.
Afmaldahu waxa uu la mid yahay Balaaqada luqada carabida (بلاغه). markaa hadii aad ta carabida hore u taqaanay dhib kugu yeelan mayso soomaliga afmaldahiisu.
Noocyada afmaldaha.
Jaadadkiisu waa Ekeyn, Qofayn, Sarbeeb, Dayrin(Yamxeero), Buunbuunin iyo Sillan-sugan. Suugaanyahanada qaar baa intaa ka badiya, laakiin ilaa imika inta lagu heshiiyay waa intan.
1-Qofayn:-
Qofayntu sida magaceeda ka muuqata waa inaad shay aan qof ahayn ula hadasho sidii qof ku fahmi kara kuuna jawaabi kara.Had iyo jeer maaha in ay walaxdaasi jawaabto laakiin waa inaad u ekeysiisa in ay walaxdu ku fahmayso.
Tusaale
Ismaaciil mire wuxuu yidhi.

Guuguulihiiyow haddaad guga u ooyayso, *
hadaad mooday keligaa inuu gubayo jiilaalku,
Oo aad gabooyahan ku madhan gama' la'aan diiday, **

*Guuguule=nooc ka mid ah shimbiraha.(shimbirkan waxa loo yaqaan sidoo kale shimbirka colaada)
**gabooyaha= qalabka dagaalka.
Gabaygan waxa uu ismaaciil mire la hadlayay guuguulaha. laakiin guuguulaha oo shimbir ah fahan iyo jawaab toona lagama filayo. waa taas qofayntu.
Tusaale 2
Cali xuseen wuxuu yidhi:-

Fiin yahay adaa ololayoo, oohin ciirsadaye*
Haddii aan laguu imannin waad, aammusi lahayde
Maxaad aragtay waan kula qabaa, uurkutaallada'e?

Waxay tidhi "Ilaahay taqaan, aad u garanayso
Oo aad Islaam tahay iddaa, waa irdhaysnahaye."

gabaygan cali xuseen waxa uu la hadlayay fiinta oo ah nooc shimbiraha ka mid ah, sida inoo muuqata waxa uu cali xuseen ka dhigay fiinta mid u jawaabtay oo uu yidhi waxay tidhi. waataas qofaynta in shay aan qof ahayn laga dhigo qof.

2-Ekeeye:-
Ekeyntu waa shayga loo yaqaan carabiga tashbiih (تشبيه) oo ah in aad shay u ekaysiiso shay kale. inta badan waa barbardhig, waxana loo adeegsadaa badanaa amaanta.

Tusaale
Maxamed Axmed kuluc wuxuu yidhi:-
sida geed caleenloo
ubax guud ka qariyo
ooy gooni laamahu
ay midiba geesteed
hoobaan is gaadhiyo
guntin midha ah leedahay
oo soo gandoodoo
galka faraqa soo daray
oo godon barwaaqiyo
durdur aan go'ayniyo
gacan webi ku yaaloo
oon gu' iyo jiilaal
midab guurin baadtee
Gabaygan maxamed kuluc waxa uu gabadha uu amaanyay una ekeysiiyay geed wayn oo caleen leh , isla markaana midho badan oo bislaaday leh, midhahaas oo ah hoobaan ( kuwa iyaga oo aan la karin la cuni karo sida cinabka), geedkaas ku soo foorara haro ka hoosaysa, haba soo fooraree waabu taabtay oo biyihii ayay laamihii ku ciyaarayaan, oo hirarka biyaha kicinaya. Haradaas gacan biyaha ku soo shuba ayay leedahay oo aan gudhayn gu'a iyo jiilaal.

3-Sillan-sugan
Waa xusid laba weedhood oo iska soo hor jeeda ama liddi isku ah. sida magaca inooga muuqata sillan waa shay wax u dhimanyihiin ama naaqus ah, sugan waa shay dhamaytiran amase xaaladii lagu yaqaanay ku sugan oo aan nuqsaan lahayn.
Tusaale:-
Qaasim wuxuu yidhi:-
Dacartuba mar bay malab dhashaayood muudstaa dhabaqe.
waxaan ahay macaan iyo qadhaad meel ku wada yaale.
midigtayda iyo bidixdaydu waa laba mataanoode.
Midi waa martida soora iyo maata daadihise.
midina waa mindiya xiirayiyo murriyo deebaaqe.
Masalooyin talantaaliyaan maandhaw leeyahaye.
Qaasin tuducyadan waxa uu ku sheegay waxyaabo badan oo isku liddi ah, ka bilaw dacarta oo ah geed ku caan baxay qadhaadhka ayaa waxa uu sidoo kale xusay dhabaqa ay bixiso oo isaguna aad u macaan , macaanka iyo qadhaadhkuna waa isku liddi. deetana waxa uu isku matalay sida dacartaas qadhaad iyo dhabaqeeda macaan. dabadeetana waxa uu ka waramay labadiisa gacmood oo uu yidhi midina waa mid martida soorta oo caruurta iyo cidii itaal daran u wanaagsan, ta kale se waa midiyo af leh oo wax jaraya iyo sidoo kale qadhaad ( Mur=Deebaaq= aad u qadhaadh).